Wacław Potocki (1621, Wola Łużańska - przed 9 lipca 1696, Łużna) jeden z głównych twórców barokowych w Polsce, poeta, epik, satyryk i moralista.
Pochodził z ariańskiej rodziny ziemiańskiej herbu Szreniawa. Wykształcenie zdobył prawdopodobnie w zborze ariańskim w Raciborsku. Po ukonczeniu nauk, rozpoczął życie ziemianina i osiadł we wsi Łużna na Podkarpaciu. brał udział w walkach na Ukrainie (1638), pod Beresteczkiem (1651) i przeciw Szwedom (1656-1657). W 1658 roku - po ogłoszeniu dekretu o banicji arian - przeszedł na katolicyzm. Przeciwnik Wazów. W latach 1665-1666 popierał rokosz Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Potem zwolennik Michała Korybuta Wiśniowieckiego, a wreszcie Jana III Sobieskiego. Opowiadał się za reformą ustroju Rzeczypospolitej, w tym za wprowadzeniem dziedziczności tronu. W latach 1678-1685 był podczaszym krakowskim. Ponieważ sprzyjał swoim dawnym współwyznawcom, był dwukrotnie pozywany przed sąd i ucierpiał od najazdów fanatycznej szlachty katolickiej. Potocki przeżył śmierć żony i trojga dzieci. Dwóch synów zginęło na wojnie, a córka, która być może odziedziczyła talent literacki po ojcu, zmarła przedwcześnie. W starości opiekowały się nim synowa i wnuczka. Został pochowany w Bieczu. Za życia Potockiego oprócz Pocztu herbów i dwóch pomniejszych panegieryków nie ukazał się drukiem żaden inny jego utwór.
Twórczość
Zaczął pisać około 1646 namówiony przez krewnego - Samuela Przypkowskiego. Był typowym reprezentantem epiki i poezji ziemiańskiej, pisał romanse i fraszki, nie odchodząc od poezji religijnej (Dialog o zmartwychwstaniu Pańskim). Przez Aleksandra Brücknera, który szereg swych prac poświęcił temu poecie, uważany był za najoryginalniejszego, bo najbardziej narodowego poetę dawnej Polski.
Dzieła:
Utwory młodzieńcze (od 1648) dochowały się m. in. (wraz z kilkoma późniejszymi) w Wirydarzu poetyckim J. T. Trembeckiego (druk w 1911).
Pieśni pokutne, utwór utrzymany w surowym, ariańskim duchu.
Judyta (1652, wydana 1911), poemat oparty na temacie biblijnym.
Wirginia (1652, wydana anonimowo w "Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych" 1777), poemat oparty na wątku zaczerpniętym z dzieł Liwiusza.
Lidia (wydana 1953 jako Historia Florydana z Lidią), przeróbka poematu François Rosseta.
Argenida, napisana została w latach 1660—1670, druk w 1697, III. wyd. 1743), powieść wierszem naśladowana z pisarza szkockiego Johna Barclaya.
Transakcja wojny chocimskiej powstała w 1669-1672. Po raz pierwszy wydana została w 1850 roku pod tytułem Wojna chocimska, jako utwór Andrzeja Lipskiego. Pierwszego wydania krytycznego dokonał Aleksander Brückner w 1924. Jest to główny epicki utwór poety i najwybitniejsza epopeja staropolska. Epicki poemat opowiada o zwycięstwie nad Turkami odniesionym w 1621 przez Polskę pod Chocimiem i jest rymowaną przeróbką dziennika Jakuba Sobieskiego, uzupełnioną o osobiste dygresje i wywody autora. Napisany językiem bogatym i barwnym utwór opowiada losy autentycznych bohaterów tych czasów: hetmana Chodkiewicza, Sebastiana Lubomirskiego, rycerza Jana Lipskiego i innych. Dzieło odznacza się gorącym patriotyzmem, a jednocześnie głęboką religijnością.
Periody, napisane w 1674 treny na śmierć syna Stefana (wydrukowane po raz pierwszy 1864—1865).
Merkuriusz Nowy, powstały w 1673—1674, poemat o zwycięstwie Sobieskiego pod Chocimiem w 1673 (pierwodruk 1843, a w drugiej, obszerniejszej redakcji - 1889).
Historia równej odwagi, ale różnej fortuny dwu pięknych Tressy i Gazele..., napisana 1675, wydana 1924, oparta na motywach utworu francuskiego poety J.A. de Thou.
Abrys ostatniego żalu, napisane w 1691 (niepełny pierwodruk w "Bibliotece Warszawskiej" 1904), treny na śmierć syna Jerzego.
Syloret napisana w 1691 (pierwodruk 1764), powieść wierszem naśladowana z Apulejusza i Heliodora.
Nowy zaciąg pod chorągiew starą trymfującego Jezusa, napisany 1679.
Poczet herbów, napisany około 1695, druk w 1696, część nienadająca się do druku, nosząca tytuł Odjemek od herbów szlacheckich znajdowała się do 1944 w rękopisie Biblioteki Załuskich), herbarz wierszem.
Ogród, ale nie plewiony, bróg, ale co snop to inszego zboża, kram rozlicznego gatunku, powstały w 1670-1695, wydany po raz pierwszy przez Aleksandra Brücknera jako Ogród fraszek w 1907, 2 t.) wraz z poprzednim i następnym zbiorem najbardziej charakterystyczna część spuścizny poety, zbiór 1830 anegdot, fraszek, wierszy okolicznościowych, polemicznych i refleksyjnych.
Moralia, powstałe w latach 1688-1695, wydali w 3 t. Tadeusz Grabowski i Jan Łoś w 1915-1918, niedokończony olbrzymi zbiór przypowieści wierszem, oparty na zbiorze łacińskich przysłów (Adagia) Erazma z Rotterdamu.
Zarówno Ogród fraszek, jak i Moralia barwnie przedstawiają uroki życia ziemiańskiego, krytykując jednocześnie gnuśność umysłów, ucisk chłopów, nietolerancję religijną i najgorsze przejawy sarmatyzmu.